Rozdział II
Dochodzenie praw na drodze postępowania karnego

---

Działy: 1. Uwagi wstępne. 2. Kto może złożyć zawiadomienie 3. Jakie działania podejmie prokurator 4. Jak może się zakończyć postępowanie 5. Gdy prokurator odmawia wszczęcia postępowania 6. Po wniesieniu aktu oskarżenia 7. Gdy sędzia nie wydaje się być bezstronny 8. Jakie uprawnienia przysługują pokrzywdzonemu 9. Kto może wspierać pokrzywdzonego 10. Jak przebiega rozprawa 11. Kto może przysłuchiwać się rozprawie 12. Co może zrobić pokrzywdzony 13. Wzór oświadczenia oskarżyciela posiłkowego 14. Wzór wniosku dowodowego

 

1. Uwagi wstępne.

W niniejszym rozdziale omówione są czyny stanowiące przestępstwa w rozumieniu przepisów kodeksu karnego, za które odpowiedzialność realizowana jest na drodze postępowania karnego prowadzonego na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego.

Niektóre działania lub zaniechania lekarza, będące przestępstwem, prokuratura kwalifikuje jako:

nieumyślne spowodowanie śmierci (zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5);
nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci:
pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała (zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3);
nieumyślne narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawieniem wolności do roku);
wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2);
składanie fałszywych zeznań w postępowaniu sądowym (podlega karze pozbawienia wolności do lat 3);
wystawienie dokumentu poświadczającego nieprawdę (podlega pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5);
podrobienie lub przerobienie dokumentu w celu użycia jako autentycznego (podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5).
Oprócz kary grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności, sąd może orzec dodatkowo zakaz wykonywania zawodu lekarza na okres od roku do lat 10, jeśli sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył wykonywanego zawodu albo okazał, że wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

2. Kto może złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa lub wniosek o ściganie.

Każdy, kto poweˇmie uzasadnione podejrzenie, że przebieg leczenia lub jego zaniechanie przyczyniły się do czyjejś śmierci albo spowodowały kalectwo, a zależy mu na pociągnięciu winnego do odpowiedzialności karnej, może złożyć doniesienie o przestępstwie do prokuratury rejonowej. Takie doniesienie może złożyć każdy, a więc nie tylko poszkodowany pacjent, ale także członkowie jego rodziny, i to nie powołując się w nim na żadne przepisy prawne, których naruszenia ich zdaniem lekarz się dopuścił.

Zawiadomienie można złożyć ustnie, z czego zostanie spisany protokół, lub pisemnie - najlepiej przesyłając je listem poleconym i zatrzymując pocztowe pokwitowanie nadania listu. Można też złożyć je w biurze podawczym prokuratury, za odebraniem pokwitowania na sporządzonej dla siebie kopii.

Większość przestępstw jest ścigana z oskarżenia publicznego tzn. wystarczy zawiadomić o nich prokuraturę, a zostanie wszczęte śledztwo. Jednak niektóre przestępstwa będą ścigane dopiero wtedy, gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie. Do przestępstw ściganych na wniosek pokrzywdzonego należy wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta oraz narażenie go na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, jeśli sprawca działał nieumyślnie. Do złożenia takiego wniosku uprawniony jest wyłącznie pokrzywdzony lub jego przedstawiciel ustawowy, gdy chodzi o osobę małoletnią lub ubezwłasnowolnioną.

Należy pamiętać, aby fałszywie nie oskarżać kogoś o popełnienie przestępstwa, gdyż stanowi to przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2.

3. Jakie działania podejmie prokurator po otrzymaniu zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa lub wniosku o ściganie ?

Gdy prokurator dojdzie do wniosku, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Gdy uzna, że zawiadomienie nie ma podstaw faktycznych, wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania. Pokrzywdzony, który złożył zawiadomienie powinien otrzymać w ciągu 6 tygodni od tego dnia wiadomość o wszczęciu postępowania albo o odmowie jego wszczęcia. W razie nie otrzymania w tym czasie żadnych wiadomości można wnieść zażalenie na bezczynność prokuratury do prokuratora nadrzędnego. Zażalenie można wnieść także na postanowienie prokuratora odmawiające wszczęcia postępowania. Zażalenie wnosi się w ciągu 7 dni od otrzymania postanowienia do prokuratora nadrzędnego, za pośrednictwem prokuratora, który wydał zaskarżone postanowienie.

Jeżeli prokurator zbierze wiadomości dostatecznie uzasadniające podejrzenie, że zdarzenie, o którym go powiadomiono popełniła określona osoba tj. konkretny lekarz, sporządza postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza mu je i przesłuchuje go w charakterze podejrzanego.

4. Jak może się zakończyć postępowanie przygotowawcze prowadzone przez prokuratora ?

Prokurator może umorzyć postępowanie, jeżeli nie dało ono podstaw do wniesienia aktu oskarżenia do sądu.

Możliwe jest także warunkowe umorzenie postępowania karnego przez sąd, na wniosek prokuratora. Jest to dopuszczalne w sytuacji, gdy popełnione przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3, sprawca jego nie był wcześniej karany za przestępstwo umyślne, okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości, wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, a istnieje pozytywna prognoza, że sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego. Warunkowe umorzenie może mieć miejsce także gdy sprawca dopuścił się czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5, ale tylko wtedy, gdy pojednał się z pokrzywdzonym i naprawił wyrządzoną mu szkodę.

Warunkowe umorzenie następuje na okres próby od roku do lat 2. Gdy sprawca poddany próbie naruszy porządek prawny, sąd może podjąć postępowanie karne.

Na postanowienie sądu o warunkowym umorzeniu służy zażalenie, tak oskarżonemu jak pokrzywdzonemu. Zażalenie wnosi się w ciągu 7 dni od ogłoszenia postanowienia lub jego doręczenia, do sądu który wydał postanowienie. Jeśli sąd ten nie uwzględni zażalenia, musi je przekazać do sądu II instancji.

Postępowanie przygotowawcze może zakończyć się wniesieniem do sądu aktu oskarżenia, w ciągu 14 dni od wydania postanowienia o zamknięciu tego postępowania. O przesłaniu przez prokuratora do sądu aktu oskarżenia zostaje zawiadomiony pokrzywdzony i oskarżony. Jednocześnie pokrzywdzony powinien zostać pouczony o przysługującym mu uprawnieniu do dochodzenia roszczeń majątkowych i o prawie do działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

5. Co można zrobić, gdy prokurator odmawia wszczęcia postępowania lub je umarza ?

Jeśli prokurator rejonowy wydał postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub je umorzył, pokrzywdzony może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego. Gdy ten nie przychyli się do zażalenia, ma obowiązek skierowania zażalenia do rozpatrzenia przez sąd. Jeśli sąd uzna słuszność zażalenia, wówczas uchyli postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania.

Jeżeli prokurator rejonowy po raz drugi stwierdzi, że brak jest podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, pokrzywdzony powinien znowu wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego. Jeśli ten utrzyma zaskarżone postanowienie w mocy, pokrzywdzony może w ciągu jednego miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego, wnieść do sądu akt oskarżenia. Jednak taki akt oskarżenia musi być sporządzony przez adwokata, a jego zasadność podlega ocenie sądu. Do sprawy wszczętej w takim trybie może przyłączyć się prokurator.

 

6. Co się dzieje po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu.

Prezes sądu wydaje pisemne zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy głównej, wskazuje sędziów i określa termin rozprawy oraz osoby, które należy wezwać na rozprawę.

Należy zaznaczyć, że z uwagi na ilość rozpatrywanych spraw, czas oczekiwania na rozprawę może być bardzo długi, w dużych ośrodkach nawet powyżej roku.

 

7. Co zrobić, gdy sędzia nie wydaje się być bezstronny i mamy wątpliwości czy rzetelnie rozpatrzy sprawę.

Od udziału w sprawie sędzia może być wyłączony na własne żądanie, z urzędu albo na wniosek strony.
Sędzia jest wyłączony z urzędu z danej sprawy, jeżeli:

• sprawa dotyczy jego samego,
• jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
• jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt. 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
• był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
• brał udział w niższej instancji w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone lub stwierdzono jego nieważność,
• brał udział w wydaniu postanowienia o warunkowym umorzeniu postępowania,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw.
• te same powody uzasadniają wyłączenie z postępowania ławników, biegłych i protokolantów oraz prokuratora.

Na wniosek strony sędzia może zostać wyłączony ze sprawy, gdy istnieją okoliczności mogące uzasadniać wątpliwość co do bezstronności sędziego w tej sprawie. Okoliczności te należy podać we wniosku o wyłączenie. Wniosek strony rozpatruje sąd, przed którym sprawa się toczy, ale bez udziału sędziego, którego wniosek dotyczy.

Stroną w postępowaniu przed sądem (a zatem osobą mającą wpływ na przebieg sprawy) jest prokurator, oskarżony i jego obrońcy, pokrzywdzony występujący w roli oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego (wytłumaczenie tych pojęć poniżej).

8. Jakie uprawnienia przysługują pokrzywdzonemu w postępowaniu przed sądem.

Pokrzywdzony jako świadek
Pokrzywdzony bierze udział w rozprawie jako świadek, jednakże może pozostać na sali sądowej dopiero po przesłuchaniu, które następuje w pierwszej kolejności.

W zasadzie pokrzywdzonego reprezentuje prokurator.

Pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy
Rola pokrzywdzonego w procesie nie musi ograniczać się jedynie do bycia świadkiem. Pokrzywdzony może zostać oskarżycielem posiłkowym jeśli złoży oświadczenie, że chce działać w takim charakterze. Oświadczenie może złożyć aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Jeżeli pokrzywdzony jest małoletni lub ubezwłasnowolniony, jego prawa wykonują przedstawiciele ustawowi (np. rodzice, opiekunowie, kurator) lub osoba sprawująca nad nim stałą opiekę.

Najlepiej po otrzymaniu zawiadomienia o terminie pierwszej rozprawy, udać się do sekretariatu sądu, przed którym sprawa będzie się toczyć i złożyć pismo, w którym pokrzywdzony wyrazi chęć występowania przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Pokrzywdzony występujący jako oskarżyciel posiłkowy ma prawo do:

• otrzymywania zawiadomień o terminach rozpraw;
• otrzymywania odpisów orzeczeń wydawanych poza rozprawą, jeśli mogą one być zaskarżane, jeśli nie był on obecny podczas ich ogłoszenia;
• przeglądania akt sądowych, występowania o wydanie ich kserokopii;
• składania wniosków o sprostowanie protokołu z rozprawy;
• zadawania pytań przesłuchiwanym oskarżonym, świadkom i biegłym;
• składania wniosków dowodowych, wniosków o wyłączenie sędziego, ławnika, prokuratora, biegłych lub protokolanta;
• zabierania głosu w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu;
• zabierania głosu po zamknięciu przewodu sądowego;
• wyrażania zgody na ograniczenie postępowania dowodowego, skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie;
• żądania doręczenia mu pisemnego uzasadnienia wyroku;
• wniesienia apelacji od wyroku sądu I instancji;
• korzystania z pomocy adwokata (a w razie skazania oskarżonego - do zwrotu kosztów tej pomocy);
  ponadto - osoby najbliższe pokrzywdzonemu, w razie jego śmierci, mogą wstąpić w jego prawa jako oskarżyciela posiłkowego.

Pokrzywdzony jako powód cywilny
Trzecim sposobem udziału pokrzywdzonego w procesie karnym jest występowanie w charakterze powoda cywilnego. Pokrzywdzony może występować w procesie karnym w charakterze powoda cywilnego, jeśli zamierza dochodzić w nim roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnionego przestępstwa. Oznacza to możliwość uzyskania od sprawcy szkody odszkodowania w procesie karnym, bez konieczności występowania z odrębnym roszczeniem do sądu cywilnego. Powództwo cywilne można wytoczyć przed sądem karnym aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.

W razie śmierci pokrzywdzonego, powództwo mogą wytoczyć osoby najbliższe, np. małżonek, rodzice, dzieci, rodzeństwo, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Gdyby pokrzywdzony zmarł już po wytoczeniu przez niego powództwa, w jego prawa mogą wstąpić osoby najbliższe. Jeżeli nie zadeklarują wstąpienia w prawa zmarłego, sąd pozostawia powództwo bez rozpoznania.

Powództwo na rzecz pokrzywdzonego lub jego osób najbliższych może wytoczyć także prokurator lub popierać wytoczone przez nich, jeśli uzna że wymaga tego interes społeczny.

Sąd może odmówić przyjęcia powództwa lub pozostawić je bez rozpoznania, jeżeli roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem postawionym przez prokuraturę lub gdy wniosła je osoba nieuprawniona (czyli inna osoba niż pokrzywdzony albo osoby jemu najbliższe). Sąd pozostawi powództwo bez rozpoznania, jeżeli materiał dowodowy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa, a jego uzupełnienie spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania oraz gdy uniewinnia oskarżonego.

Należy pamiętać, że nie można dochodzić tych samych roszczeń, z tego samego przestępstwa, i w procesie karnym, i w cywilnym.

Jeśli sąd karny odmówi przyjęcia lub rozpatrzenia powództwa, pokrzywdzony ma 30 dni, aby zgłosić temu sądowi wniosek o przekazanie powództwa do właściwego sądu cywilnego. Dlatego też powództwo składane w sądzie karnym musi odpowiadać wszystkim warunkom, jakie wymagane są dla wytoczenia sprawy przed sąd cywilny. (Wskazówki dotyczące sformułowania pozwu znajdują się w Rozdziale I o dochodzeniu naprawienia szkody przed sądem cywilnym.)

Jeżeli sąd skazuje oskarżonego lub na okres próby warunkowo umarza postępowanie - uwzględnia w całości lub części roszczenia pokrzywdzonego, jeśli tylko są one zasadne. Sąd nie jest związany wysokością kwoty jakiej domaga się powód cywilny, tzn. że może także orzec więcej lub mniej niż zgłoszono w żądaniu. Jeżeli zasądzone odszkodowanie nie pokrywa w całej szkody lub nie stanowi pełnego zadośćuczynienia, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń przed sądem cywilnym.

Także działając z urzędu, nie czekając na wniosek pokrzywdzonego, sąd może zasądzić na jego rzecz odszkodowanie oraz zobowiązać oskarżonego do naprawienia szkody.

Decyzja pokrzywdzonego
Do pokrzywdzonego należy wybór roli jaką chce pełnić w procesie karnym. Jeżeli uważa, że dzięki czynnemu udziałowi w rozprawach będzie miał większy wpływ na wyrok lub zyska pewność, że sprawa będzie lepiej popierana oraz zostanie staranniej rozpatrzona - powinien zgłosić swój udział w charakterze oskarżyciela posiłkowego i/lub powoda cywilnego. Dzięki wykorzystaniu tych uprawnień sprawa nie będzie leżeć wyłącznie w rękach prokuratora.

Pamiętać należy iż pokrzywdzeni, jako oskarżyciele posiłkowi i/lub powodowie cywilni, mają prawo do żądania wyznaczenia pełnomocnika, który będzie im pomagał przed sądem w dowodzeniu żądań. Co więcej, jeśli pokrzywdzony nie będzie w stanie bez uszczerbku utrzymania niezbędnego dla siebie i swojej rodziny ponieść kosztów ustanowienia takiego pełnomocnika, może żądać nie tylko zwolnienia od kosztów sądowych, ale i ustanowienia adwokata z urzędu.

9. Kto może wspierać pokrzywdzonego przed sądem.

Do udziału w procesie może zostać dopuszczony przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli:

zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego, albo ważnego interesu indywidualnego, a w szczególności ochrony praw i wolności człowieka,
ochrona ta należy do zadań statutowych tej organizacji,
sąd uzna udział jego za leżący w interesie sprawiedliwości.
Organizacja społeczna powinna zgłosić swój udział w procesie do rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli nie póˇniej niż na pierwszej rozprawie głównej. Gdy sąd dopuści udział organizacji, ta wyznacza swojego przedstawiciela, który ma prawo uczestniczenia w rozprawie, wypowiadania się i składania oświadczeń na piśmie.

10. Jak przebiega rozprawa przed sądem karnym.

O terminie rozprawy pokrzywdzony powinien być zawiadamiany na 7 dni przed wyznaczona datą.

Rozprawa zaczyna się odczytaniem przez prokuratora aktu oskarżenia i pouczeniem przez sąd oskarżonego o jego prawach. Następnie przeprowadza się postępowanie dowodowe.

W sprawach z zakresu medycyny powoływani są biegli, ponieważ sąd nie mając specjalistycznych wiadomości nie może ocenić, czy działania lekarza były prawidłowe, czy doszło do zaniedbań, jakie były ich skutki, itp.

Ostatnim etapem jest zamknięcie przewodu sądowego, udzielnie głosu stronom i po naradzie ogłoszenie wyroku oraz podanie ustnie jego motywów.

Od tej chwili pokrzywdzony (jeśli występował w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkowego lub/i powoda cywilnego) ma 7 dni na złożenie w sądzie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku.

11. Kto może przysłuchiwać się rozprawie.

Co do zasady rozprawa odbywa się jawnie, tzn. że na sali mogą przebywać osoby pełnoletnie, chyba że znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu (np. nietrzeˇwe). Osoby małoletnie mogą przebywać na sali za zgodą przewodniczącego składu sędziowskiego.

Ponadto sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, prasy na nagrywanie przebiegu rozprawy, gdy przemawia za tym interes społeczny, a ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia oraz jeśli nagrywanie nie utrudni prowadzenia rozprawy.

Sąd może wyłączyć jawność rozprawy, jeżeli jej jawność zakłóciłaby spokój publiczny, obraziłaby dobre obyczaje, naruszyłaby ważny interes prywatny, a także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.

12. Co może zrobić pokrzywdzony jeśli nie zgadza się z treścią wyroku.

Jeśli pokrzywdzony nie zgadza się z wyrokiem sądu I instancji, a jest stroną postępowania (czyli oskarżycielem posiłkowym i/lub powodem cywilnym), może wnieść odwołanie czyli apelację. Jeżeli w I instancji orzekał sąd okręgowy, to pokrzywdzony nie może wnieść apelacji sam, ponieważ w takim przypadku apelację musi sporządzić i podpisać adwokat.

Termin do wniesienia apelacji wynosi 14 dni od doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem.

Apelację wnosi się do sądu wyższego, nad sądem który wydał wyrok. Apelację wnosi się za pośrednictwem tego sądu, który wydał wyrok (jeśli w I instancji wyrok zapadł w sądzie rejonowym, to apelację wnosi się do sądu okręgowego, jeśli w I instancji orzekał sąd okręgowy - to odwołanie wnosi się do sądu apelacyjnego).

Wyrok wydany po rozpatrzeniu apelacji tj. wyrok sądu II instancji jest prawomocny, co oznacza, że nie można się od niego odwołać w trybie zwyczajnym.

Nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia prawomocnego wyroku jest kasacja. Nie można kasacji sporządzić samodzielnie. Kasacja musi być sporządzona przez adwokata i wniesiona w ciągu 30 dni od doręczenia wyroku sądu II instancji (jeśli jako strona pokrzywdzony nie zaskarżył wyroku sądu I instancji, to nie może wnieść kasacji od orzeczenia sądu odwoławczego, jeżeli orzeczenie sądu I instancji utrzymano w mocy lub zmieniono na jego korzyść). Kasację wnosi się do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu II instancji.

Jeśli pokrzywdzonemu nie przysługuje prawo do wniesienia kasacji, pozostaje mu zwrócić się do Prokuratora Generalnego (czyli Ministra Sprawiedliwości) lub do Rzecznika Praw Obywatelskich z prośbą o jej wniesienie. Wymienione podmioty mogą od każdego prawomocnego orzeczenia wnieść kasację w ciągu 6 miesięcy od jego uprawomocnienia się.

 

13. Wzór wniosku dowodowego [KLIKNIJ]

14. Wzór wniosku oskarżyciela posiłkowego [KLIKNIJ]